Có những câu chuyện thường bắt đầu bằng chữ ngày xưa. Đó không phải vì nuối tiếc về thì quá khứ, đó chỉ là hoài niệm về những kỷ niệm đẹp đẽ khó quên. Ngày xưa đó, khi tôi còn sống chung với cha mẹ và các em trong ngôi nhà nhỏ có cái sân to ở một con đường mà các ngôi nhà đều giống nhau.

30 năm trước, khi còn là học sinh tiểu học, mỗi buổi sáng tôi đều đến bến sông quê lên chuyến đò ngang qua phố học. Sông quê ngày ấy, trừ mùa mưa lũ, thời gian còn lại trong năm lúc nào dòng nước cũng trong xanh, nam thanh nữ tú trong làng thường hẹn nhau ra bờ sông chơi trò đuổi bắt.

Ngày còn nhỏ, nhà tôi nghèo lắm. Năm tôi lên 6 tuổi, đến Tết Trung thu, thấy một đứa trẻ con nhà giàu ăn chiếc bánh Trung thu rồi vứt đi một nửa, tôi tiếc nhặt lên, ăn thấy ngon lạ lùng. Không biết ai đó đã mách với ba là tôi đi ăn mót. Ba bắt tôi nằm xuống đánh mấy roi về cái tội đói không sạch, rách không thơm. Tôi khóc mà mắt ba cũng hoen đỏ.

Cách đây chừng 50 năm, Trung thu không dồi dào, tràn ngập đồ chơi, bánh trái, hoa quả cho đêm trăng như bây giờ. Bởi thực tế vật chất khi đó rất đơn sơ, nếu không muốn nói là khó khăn, nhưng hương vị Trung thu thì ngào ngạt, tràn trề cảm xúc trong tâm hồn mọi người, đặc biệt là trẻ em.

Không phải ngẫu nhiên mà những ca từ của ca khúc "Nha Trang mùa thu lại về" của nhạc sĩ Văn Ký lại xao xuyến lòng người đến thế mỗi khi nhắc đến Nha Trang. Nha Trang, thành phố của nắng vàng, biển xanh, của những hàng cây ru mình trong gió đã có sức quyến rũ rất riêng, để mọi người từ bốn phương tìm đến.

Không biết cây khế ấy được trồng từ bao giờ, khi chúng tôi có mặt trên đời đã thấy nó đứng trong vườn nhà ngoại, xanh tốt, che mát một khoảng sân. Những bước đi chập chững đầu đời và cả tuổi thơ của bọn trẻ trong nhà là dưới bóng mát của cây khế.

Con đã nói bao lần rồi. Mẹ cứ gửi nhiều quá làm gì? Rồi em nó không ăn kịp, lại vứt hết cho coi! Người con gái còn nguyên bộ đồ lao động, vừa rút chân khỏi đôi ủng đầy bùn đất đặt sát mép hiên nhà, vừa cằn nhằn. 

Nếu tình cờ đi ngang qua một con đường quê, bạn sẽ bắt gặp loài hoa đó - hoa điệp. Bạn sẽ thấy ít người trồng riêng lẻ, và cây điệp luôn được trồng trước nhà, sát hàng rào, sát tường rào để cho hoa bung nở quyến rũ khách đi ngang qua.  

Sáng hôm đó tôi đứng ở công viên Yersin, đoạn sát chân cầu Trần Phú. Tôi luôn thích nơi này mỗi khi về Nha Trang...   

Với lớp đã trung trung tuổi, mỗi khi đến mùa chuẩn bị cho con đến trường, trong đầu thường nhớ về áng văn trong trẻo Tôi đi học của nhà văn Thanh Tịnh: "Hằng năm cứ vào cuối thu, lá ngoài đường rụng nhiều và trên không có những đám mây bàng bạc, lòng tôi lại nao nức những kỷ niệm hoang mang của buổi tựu trường…".

Mỗi ngày tôi vẫn ra biển từ sáng sớm khi đèn đường chưa kịp tắt, thấy nhiều người lũ lượt đi cùng nhau, nói cười rôm rả. Tôi cùng vài người bạn hẹn nhau ở một nơi nhất định khi ngoài khơi vừa hửng sáng một màu cam rực rỡ. Trong khi mọi người chạy ùa xuống bãi để tập thể dục rồi hòa mình vào những con sóng, hạnh phúc được biển ôm vào lòng, thì tôi thích ngồi một mình trên bãi chờ đợi ông mặt trời chậm chạp nhô lên ngoài khơi. Bầu trời lúc đó rất đẹp. Những ai có mặt ở bãi biển lúc ấy dù đang làm gì cũng quay nhìn và đều ngất ngây trước vẻ đẹp thần kỳ của bầu trời lúc bình minh.

Nhớ về một rằm tháng Bảy đã rất xa, cả nhà lên chùa. Lần đầu tiên anh cài lên ngực mình một bông hồng trắng, con gái nhỏ mới 4 tuổi lăn ra không chịu, đòi ba phải cài hoa hồng đỏ như cả nhà cho đẹp. Ôm con vào lòng, cố nghĩ ra một lời giải thích mà nước mắt lén rơi lên mái tóc mềm non nớt…

Sáng ở đây bắt đầu không quá sớm như ở đâu đó khi bầu không gian còn mờ xám hơi đêm và có người mẹ lục cục sửa soạn bới cơm cùng dụng cụ cho một ngày trên mảnh nương xa, cũng không quá muộn khi 8 giờ người ta mới dậy rồi cuống cuồng đến công sở nơi phố thị. Ở đây không quá gần mà cũng không quá xa phố xá, nhịp ngày mỗi lần đến đều bình yên lắm.

Cũng như mọi năm, mùa thu này, tôi lại đến thăm nhà thơ Giang Nam, một người con của xứ sở, một chứng nhân của mùa thu cách mạng. Để lắng nghe tiếng lòng của ông qua những lời tâm sự: "Điều tự hào nhất trong đời tôi khi tôi là một trong số đông người có mặt ngay trong ngày 19-8-1945 trên sân vận động Nha Trang, ngày Nha Trang - Khánh Hòa khởi nghĩa giành chính quyền cùng với Thủ đô Hà Nội. Sân vận động Nha Trang đã trở thành một di tích lịch sử đáng tự hào…".

Đã nhiều tháng rồi sống chung với những cảm xúc lo âu có, buồn bực có, hoang mang có…, tất cả đều từ con vi rút bé xíu có tên Corona. Chưa bao giờ cả thế giới thu mình lại như vậy, chuyện thế sự cũng chỉ quẩn quanh về dịch bệnh.

Mẹ Phương là bác sĩ cứu thương, trên xe luôn có mẹ Phương sẵn sàng. Phương ước muốn được như mẹ, sẵn sàng nhanh chóng trên xe đến cứu giúp những người bệnh.

Thời con gái, chị ước ao có được sợi dây chuyền vàng. Hồi đó, phụ nữ, con gái có cái mốt mỗi lần đi đám cưới, đám hỏi, dự tiệc đều đeo dây chuyền vàng. Chị thích lắm, nhưng cuộc sống gia đình khó khăn, có sắm nổi đâu. Ngày lấy chồng, chị cũng được đeo dây chuyền vàng, song chỉ một lần và chỉ trong ngày cưới.

Nhiều người cho rằng, cái tâm trạng đón nhận tin tức về sự lây nhiễm trở lại trong cộng đồng của dịch Covid-19 khiến người ta buồn nhiều hơn lo. Vì cái lo đã trải qua ở lần thứ nhất khiến chúng ta có kinh nghiệm hơn về giãn cách xã hội (nếu có), tích trữ thực phẩm, các phương cách phòng bệnh… Tuy nhiên, đối mặt với lần này có lẽ là nỗi buồn mà ít nhiều ai cũng có. Trước tiên là về kinh tế, như người mới ốm dậy, gặp phải cơn bệnh lần nữa.

Từ bé đến lớn, nếu chỉ sống ở thị thành, khi nghe nói rằng rơm cũng có mùi thơm, chắc chắn có người sẽ đặt câu hỏi: Rơm cũng có mùi thơm ư? Liệu có cường điệu quá không? Xin thưa, chẳng cường điệu chút nào! Nhà thơ Huy Cận trong bài thơ đề tặng nhà văn Thạch Lam "Đi giữa đường thơm" có hai câu: "Đường trong làng: hoa dại với mùi rơm/Người cùng tôi đi dạo giữa đường thơm".

Ngày nào Nụ cũng nói: "Rồi ít bữa tụi mình về quê nhé. Ở đó nhà mình nhìn ra biển...". Lần nào nghe Nụ nói thế, Na cũng thấy người khẽ chao đi một chút. Nhìn Nụ ngồi ngóng ra con đường trước cửa chạy tuốt lên phía trên là dãy núi mờ mờ xanh xanh, Na biết chị thèm về biển lắm. Vậy nên Na luôn tự nhủ với lòng mình: "Nhất định em sẽ đưa chị về nơi đó". Nơi căn nhà nho nhỏ, có bụi hoa tường vi nở những chùm hoa tím hồng đang rập rờn trước gió, nơi ấy có những cảnh và người Na mới chỉ hình dung trong tâm tưởng mà thôi.

Trời sang thu, mây trắng vẩn vơ, gió heo may thổi nhẹ. Đó là lúc thị chín vàng trên cây và tỏa thơm ngọt ngào trên tay người cầm. Thị - quả đem hương của mùa thu đến với con người.

Trong ngăn tủ của tôi có một cuốn lưu bút, ngày xưa khi đi học chúng tôi gọi là "lưu bút ngày xanh". Cái thuở đi học mấy mươi năm về trước, khi chuẩn bị kết thúc năm học lớp 12, kể cả trai hay gái đều chuyền tay nhau cuốn sổ đóng bìa đẹp, trong đó là những trang giấy trắng để cùng nhau viết "lưu bút". Đó cũng là một cách để giữ lại khoảng trời thanh xuân đẹp nhất của đời người.

Đã từng sống ở làng quê, mấy ai lớn lên lại không biết đến cái bếp của nhà mình. Hoặc nhỏ, hoặc to, dù cao hay thấp, có khi do hoàn cảnh, được đặt ngay dưới nền đất ở góc nhà để nấu nướng, nhưng nói đến cái bếp là nói đến một mảnh hồn quê đầy ắp kỷ niệm gắn liền với ngôi nhà yêu dấu mà mỗi lần đi xa không ai lại không nhớ tới.

Gió Đông Nam theo nắng chiều về lật nghiêng bờ tre trước ngõ, cuộn lên những lớp sóng xanh trên cánh đồng đang thì con gái. Mẹ lại ra nơi đầu ngõ ngồi dưới bóng mát lùm tre, nhìn xa xăm ngút tận cuối đường làng chờ đón con về.

Anh đẹp trai, học giỏi. Chị là hoa khôi của trường, học cũng giỏi. Cả hai thay phiên nhau đứng nhất, nhì trong lớp. Họ luôn ngưỡng mộ nhau. Thế nhưng, sắp đến ngày thi tốt nghiệp, gia đình chị không may bị nạn nên chị đành nghỉ học, lo cho gia đình.

Hồi mới sang Mỹ, đi chợ, hỏi ở đây có é trắng không dì? Bà già gần bảy chục, người miền Nam, ngước mắt nhìn tôi kiểu thằng này ở trển mới ghé lại trần gian, hỏi cái món gì mà hồi giờ tui chưa nghe đến. Ở đây chỉ có é quế thôi con.

Mùa hè đến rồi, dẫu hè năm nay do dịch bệnh mà học trò phải nghỉ trễ hơn mấy tháng. Nhưng đến kỳ thì những chùm hoa phượng đỏ chói vẫn bung nở, nhắc nhớ về một mùa hè với bao tâm tư trong trẻo tuổi học trò. Mùa hoa phượng vẫn đồng nghĩa với kỳ nghỉ hè của học trò. Mà nghĩ năm nay học trò phải nghỉ hè ngắn có khi là hay, đỡ phải cuống cuồng lao vào học hè, học thêm học bớt mà phụ huynh vẫn gọi là học kỳ ba.

Những ngày này đang mùa vải và mùa vải thì rất ngắn, chỉ độ hơn 2 tuần là hết. Cái thứ trái cây xa lắc ngoài Lục Ngạn, Bắc Giang những năm gần đây trở nên quen thuộc với người phương Nam, ngự đỏ rực các sạp trái cây ngoài chợ. Những người đi chợ mua về thắp nhang ngày mùng Một, ngày Tết 5-5… được các cô chủ sạp "khuyến mãi" câu mời "mua mau kẻo hết mùa, năm nay vải xuất khẩu hết rồi nên về chợ chả còn mấy trái…".

- Tao không muốn thi khối A! Nó vừa gào lên, vừa diễn màn tuyệt vọng úp mặt trên quyển sách Vật lý dày cộp. Nhỏ bạn đáp lại bằng một cái nhìn thờ ơ: - Thế mày nghĩ ba mẹ mày sẽ đồng ý à? ....

Quán cà phê nằm cuối một con ngõ nhỏ cách biệt với tiếng ồn ào của xe cộ trên con đường chạy ngang phía trước. Đó chỉ là một căn nhà cấp bốn có một khoảng sân nhỏ được bài trí lại cho hợp với quán cà phê sân vườn. Có một cái hồ cá nhỏ cho những con cá Koi đỏ vàng bơi qua bơi lại nằm giữa những chậu cây xanh cũng nho nhỏ.

Hồi đó, trước sân nhà có một khoảng đất nhỏ, mẹ để dành trồng rau muống. Đó là lý do rau muống là món ăn thường xuyên có mặt trên bàn, trong mỗi bữa cơm nhà chúng tôi.

Đến bây giờ, tôi chưa đủ tự tin tổng kết mình đã ăn bao nhiêu loại bánh gói lá (chuối, dong, dừa) trong đời, trên khắp các miền đất nước.

Như một thói quen và sở thích ăn sâu vào máu thịt, hễ thấy ở đâu bán ổi ngon là nó lại mua. Nào là ổi xá lị, nữ hoàng, không hạt, nào là ruột trắng, ruột hồng… Nhưng với nó, tất thảy đều không ngon bằng những trái ổi sẻ trong vườn của ba trồng. Cái giống ổi xưa trái nhỏ mà hột lại to, không có giá trị kinh tế so với những giống ổi bây giờ nhưng mùi ổi chín thơm lừng thì không lẫn vào đâu được.

Đó là mùi của hoa nguyệt quế nở trong đêm. Cây nguyệt quế hôm tôi mua ở nơi bán cây cảnh nhỏ xíu với giá 120.000 đồng. Nay trải qua bốn năm nó lớn và tỏa rộng, đều đặn nở trong đêm. Thật ra thì nguyệt quế cứ ra hoa và lén tỏa hương trong đất trời tinh khiết, bay vào nhà trong giấc ngủ đầy mộng mị.

Khi bóng Chính đã khuất sau rặng muồng vàng cuối đường, cô giáo Tâm mới chầm chậm quay vào. Bước chân cô ngập ngừng như vẫn còn dư âm cuộc nói chuyện vừa mới đây.

Giữa phố phường nhộn nhịp, tôi luôn bị thu hút bởi những hàng rào xanh xanh hoa lá cây cỏ, phía sau nó luôn là một khoảng sân, bậc thềm, rồi mới tới mái nhà ẩn hiện. Rào đan phủ bằng cây xanh thường đủ thưa để có thể thấp thoáng nhìn xuyên qua, đủ thấp để đón nắng gió.

Ở vùng quê, có một loại cây rất lạ, trừ gốc và những đoạn thân già, còn lại, đa số cành dài, cành ngắn đều là màu xanh, xanh đậm. Lạ hơn nữa là khi đến mùa ra trái, trên tất cả những cành xanh ấy lá rụng hết, chỉ để lại toàn trái, nhòn nhọn hai đầu, được người ta cột vào nhau thành chùm treo lên, chỗ ít, chỗ nhiều, buông thõng, lủng lẳng. Đó là cây gòn.

Gọi là Cồ vì từ bố mẹ và các anh chị em nhà Cồ, ai cũng có thân hình múp míp, đôi chân cao, đặc biệt cái đầu có một chỏm lông nhọn, nhìn rất ngầu.

Tuổi thơ lớn lên ở miền trung du hay sơn cước, với núi trập trùng núi, đồi nối tiếp đồi và suối khe miên man ngày hè tát đìa, câu cá…, những con đường quanh co làng núi, ngõ đá thân yêu cứ theo mãi bên tôi qua những năm đằng đẵng mưu sinh xa xứ.

Tôi không phải là dân Chụt nhưng nếu có câu hỏi nơi nào khơi gợi nỗi nhớ Nha Trang nhất, tôi sẽ không ngần ngại trả lời đó là Chụt. Hồi ở Nha Trang, một tuần có 3 ngày tôi lang thang xuống Chụt, chụp hình, ăn quà vặt. Bây giờ, mỗi lần về Nha Trang, dù thế nào tôi cũng phải xuống Chụt ít nhất một vòng.

Nhà có hai vợ chồng, đúng hơn là có thêm một con chó và một con mèo. Căn nhà nằm xa phố, trước nhà là con đường đất, bạn bè ghé thăm vẫn hay hỏi: "Khi nào thì con đường được đổ nhựa?". Câu hỏi không thể trả lời được. Còn bây giờ thì mỗi ngày nhìn con đường với những ngôi nhà lô xô ra vào cũng quen, quen cả hàng xóm đã cùng ra vào gặp mặt mấy chục năm.

Anh làm bác sĩ ở một thị trấn nghèo. Thời học phổ thông, anh có nhiều hoài bão, ước mơ về sau làm bác sĩ chuyên khoa nổi tiếng, làm ở bệnh viện lớn, mặc áo blouse trắng, âm thầm và lặng lẽ cứu người. 

Sáng nào anh cũng uống cà phê ở gần nhà rồi đi bộ về chuẩn bị đi làm. Sáng nay, đi bộ về đến nhà, anh thấy một bà cụ ôm rổ bánh cam, đứng trước đường và vẫy tay quá giang xe. Dòng xe vẫn vội vã chạy nhanh. Bà cụ không quá giang xe nào được. Bà nói, sáng nay bà đi bán bánh trở lại. Sáng nào bà cũng đến chùa Long Sơn để bán cho mọi người, bà quen chỗ bán ấy rồi. Anh nói bà chờ một chút, anh vào lấy xe chở bà vì anh cũng đi làm qua đó.