Mấy ai Tết đến không chơi bài chòi!

                                                              Bài chòi thích lắm ai ơi

                                                   Mấy ai Tết đến không chơi bài chòi!

Nếu có ai hỏi, Tết đến ở quê, điều gì làm tôi thích nhất thì tôi không ngần ngại trả lời ngay rằng: đó là trò chơi bài chòi.

Ở quê tôi, mỗi dịp Tết đến, trò chơi dân gian giải trí này là hoạt động không thể thiếu, và dù lớn lên, đi xa đến đâu, khi nhớ về quê nhà, không ai có thể quên được không khí náo nức của trò chơi dân dã ấy.

Bài chòi chỉ là một trò chơi, nhưng ở quê tôi, người ta quý và thích trò chơi này lắm nên gọi đó là hội. Tôi còn nhớ, hồi còn bé, cứ vào sáng mùng một, đám trẻ con chúng tôi, đứa lớn, đứa nhỏ đều dậy rất sớm, xúng xính trong những bộ quần áo mới còn thơm mùi vải, chuẩn bị để chúc Tết ông bà, cha mẹ. Mỗi khi có tiếng trống vang lên dồn dập về phía sân đình, báo hiệu hội chơi bài chòi sắp bắt đầu là cả đám lại đổ về đấy.

 

Sân đình lúc này nhộn nhịp lắm. Từ chiều hôm trước, người dân đã dựng sẵn một cái chòi chính cùng 8 chòi con, với tranh tre còn mới. Xung quanh, cờ hoa trang hoàng rất lộng lẫy. Trước cái chòi chính (còn gọi là chòi Cái), người ta còn đặt một khúc chuối cây và cắm lên trên ấy những chiếc cờ đỏ; gần đó là cái ống tre đựng sẵn những con cờ. Chòi cái cũng giống 8 chòi con về kích thước, chỉ khác là ở đây được bố trí một cái trống cán (trống lệnh), còn các chòi con thì mỗi chòi được bố trí một chiếc mõ tre dùng để đánh báo hiệu khi chòi mình tới bài.

Bùng bùng bùng... Bùng bùng bùng...! Để khai hội, những hồi trống lệnh được đánh vang lên, dồn dập, tiếp đó là lễ cúng các vị thần nhân dịp đầu năm, rồi chỉ một thời gian ngắn sau thì trò chơi được bắt đầu với lời hát giới thiệu của anh Hiệu:

Gió xuân phảng phất nhành tre

Xin mời bà con cô bác lắng nghe bài chòi

Trẻ già cứ ngồi lại hẳn hoi

Tôi sẽ hô rành rọt để các chòi cùng nghe!

Khi các thẻ bài được chia xong cho các chòi, anh Hiệu tiếp tục hô chào:

Kính thưa bà con!

Phát bài đã đủ

Hiệu thủ bài tì

Ai thủ lá gì

Phải nghe cho rõ

Ai có lá đỏ

Gõ mõ ba dùi

Đừng tới đừng lui

Kẻo mà lộn xộn…

Trò chơi bài chòi được điều hành duy nhất chỉ có một người, đó là anh Hiệu. Ở quê tôi ngày ấy, có khá nhiều anh Hiệu hô bài chòi giỏi, giọng rất ngọt. Nhưng có lẽ, mọi người thích anh Trướu nhất, vì khi hô, anh không bao giờ lặp lại những lời mình hô trước đó. Không chỉ thuộc nhiều lời, anh còn có khả năng sáng tác rất nhanh những lời hát có duyên, có ý nghĩa, phù hợp với từng con cờ khi rút ra. Đã vậy, điệu bộ của anh lúc nào trông cũng hài hước. Đây là lời hát về con Nhì nghèo mà anh hát kèm với khuôn mặt nhăn nhó, đói khổ:

 

Tại anh không chịu làm ăn

Thành thằng rượu chè công việc chẳng lo

Xóm làng ai cũng nhỏ to

Không mau sửa đổi để cho đỡ nghèo

Úy, chôi cha, trời ơi

Mau mau sửa đổi để cho bớt nghèo

Là con… Nhì nghèo!

Còn đây là câu hát của anh Trướu dành cho con bài Tứ cẳng:

Lấy chồng từ thuở mười lăm

Chồng chê tôi bé không nằm với tôi

Đến khi mười tám đôi mươi

Tôi nằm dưới đất chồng lôi lên giường

Lên giường chồng nói: anh thương

Một anh thương, hai anh thương, ba anh thương

Anh thương em chi hung dậy

Cho bốn cái cẳng giường nó rung rinh.

Trời ơi! Thương chi đến nỗi bốn cẳng giường rung rinh

Bốn cẳng giường bà con ơi! Là con… Tứ cẳng

Hồi ấy, chúng tôi nhiều đứa thuộc lòng những câu hát của các anh Hiệu, đặc biệt là của anh Trướu, để rồi sau đó nghêu ngao hát khi ra đồng chăn trâu. Tuy lúc thắng, các tay bài được thưởng tiền, nhưng chuyện tiền nong, thắng thua ở trò chơi này ít được chú ý. Mọi người đến với trò chơi bài chòi là để đón nhận không khí rộn ràng của ngày xuân. Nếu ai nhận được cờ và thưởng tiền thì coi như mình may mắn, được nhận lộc đầu năm mới.

Hội chơi bài chòi ở quê tôi thường kéo dài từ ngày mùng một đến mùng ba Tết. Có khi đêm đến, người ta còn thắp đèn để chơi đến tận khuya mới nghỉ. Đây cũng là lúc những chàng trai, cô gái trong làng có dịp gần gũi, chuyện trò, nói chuyện yêu đương. Còn bọn con trẻ thì khỏi phải bàn. Chúng tôi chạy hết chòi này đến chòi kia, nô đùa thỏa thích, đôi khi còn được người chơi cho gõ mõ mỗi khi bài tới...

Trong những cuốn sách mà khi lớn lên chúng tôi được đọc, người ta nói rằng, bài chòi là trò chơi diễn ra ở khắp các tỉnh thuộc khu vực Nam Trung Bộ. Đây là trò chơi có từ thế kỷ XVI, do ông Đào Duy Từ sáng lập, khi vị quan này được lệnh vào miền Trung lo việc di dân lập ấp. Trong thời kỳ đầu khai khẩn đất hoang, người ta phải cất những cái chòi cao làm bằng tranh, tre để canh thú rừng, bảo vệ hoa màu. Trên mỗi chòi đều có mõ, thanh la, trống hoặc các thứ để gây tiếng động mỗi khi có thú rừng kéo đến. Từ việc tổ chức các chòi canh để bảo vệ sản xuất, ông Đào Duy Từ mới nghĩ ra một trò chơi trong dịp Tết, đó chính là hội chơi bài chòi. Chẳng rõ sự lý giải trên chính xác bao nhiêu phần trăm, nhưng rõ ràng trò chơi này đã thành niềm vui không thể thiếu tại làng quê chúng tôi cũng như nhiều vùng đất khác ở miền Trung.

Tôi xa quê, vào Nha Trang sống đã lâu. Chiều qua, ra công viên bờ biển, thấy người ta dựng khá nhiều chòi tranh. Bên những chiếc chòi này ngày xuân, những câu hát bài chòi lại cất lên; những nụ cười của người dân và du khách lại rạng rỡ. Nhìn khung cảnh ấy, lòng tôi không khỏi bồi hồi. Tết đã đến rồi. Bọn nhỏ ở quê, giờ đây cũng giống như tôi ngày xưa, háo hức đợi đi chơi Tết và ngân nga câu hát: Bài chòi thích lắm ai ơi/Mấy ai Tết đến không chơi bài chòi! Còn người lớn thì: Rủ nhau đi đánh bài chòi/Ðể cho con khóc đến lòi rún (rốn) ra!

Hoàng Nhật