Khánh Sơn, một thời nhớ lại…

Còn nhớ, năm 1985, khi huyện Khánh Sơn tái thành lập (tách ra từ huyện Cam Ranh), đây là vùng đất đầy ắp khó khăn. Sau bao nhiêu năm bị chiến tranh tàn phá, nhiều nơi trong huyện chưa kịp khôi phục, còn nằm trong cảnh hoang tàn. Tô Hạp, thủ phủ của huyện lúc ấy dân cư thưa thớt; nhà cửa đa phần là nhà tranh, hoặc lợp tôn nằm dọc theo mấy con đường đất. Trụ sở của Huyện ủy, UNBD và các cơ quan, ban, ngành của huyện đều là những công trình được xây dựng đơn giản, chỉ riêng Bưu điện huyện có phần bề thế hơn. Người dân trong huyện đa số là đồng bào Raglai, quen sống theo lối du canh, du cư nên nhiều gia đình thường thiếu ăn, không ít trường hợp phải đào củ mài, rau rừng để sống…, chưa kể bệnh sốt rét hoành hành trên nhiều địa bàn.

Thời ấy, làm việc ở Sở Văn hóa - Thông tin, tôi hay được phân công lên công tác ở Khánh Sơn, rồi không ít lần đi cùng với anh chị em văn nghệ sĩ của tỉnh trong những chuyến thâm nhập thực tế tại đây để sáng tác. Tuy cách Nha Trang chỉ 100km, nhưng mỗi lần đi phải trải qua quãng đường khá cực nhọc. Đơn giản là phương tiện đã thiếu, đường sá thì hẹp, lại hư hỏng, xuống cấp. Nhất là đoạn đường đèo quanh co, dài hơn 10km nối Cam Ranh với Khánh Sơn, chỗ nào cũng gập ghềnh, đầy ổ gà, ổ voi, chưa kể khi mùa mưa đến nhiều chỗ sạt lở, đất đá từ núi đổ xuống lấp cả mặt đường. Ở vài đoạn có đập tràn băng ngang, nhiều khi mưa to, nước chảy xiết, cả xe ô tô cũng không thể qua được. Không ít trường hợp đang đi, bị kẹt, xe phải dừng ngay trên đèo, đợi cho nước rút, đường thông. Đường lên huyện đã vậy, những con đường từ huyện dẫn xuống các xã thì khỏi phải nói, mùa đông lắm khúc lầy lội, mùa khô thì bụi đất bay mù mịt mỗi khi có xe đi qua.

Đang thời bao cấp, anh em cán bộ ở huyện chủ yếu dựa vào đồng lương ít ỏi, nhưng đáng quý là khi có cán bộ ở tỉnh về, tất cả đều nhiệt tình, lo giúp chỗ ăn, chỗ ở. Người nào cần xuống cơ sở để nắm tình hình thì huyện phân công người chở hộ, còn gần thì cho mượn xe đạp. Riêng với anh chị em văn nghệ sĩ của tỉnh, lần nào xuống các địa bàn của huyện để lấy tư liệu phục vụ công việc nghiên cứu, sáng tác cũng được Huyện ủy, UBND huyện đón tiếp chu đáo, phân công người giúp đỡ cho đoàn, giới thiệu cụ thể những nhân tố điển hình để anh em tiếp cận, tìm hiểu. Qua đó, nhiều tác phẩm về văn học, âm nhạc, mỹ thuật, nhiếp ảnh, sân khấu, nghiên cứu văn hóa dân gian… có liên quan đến vùng đất Khánh Sơn, cả về đề tài chiến tranh lẫn xây dựng quê hương, đất nước đã ra đời và được công bố rộng rãi trong tỉnh, trong nước. Có người, như nhà nghiên cứu Nguyễn Thế Sang, rất nhiều năm sau này vẫn gắn bó với Khánh Sơn, tiếp tục lặn lội về những buôn làng xa xôi để sưu tầm, biên khảo, giới thiệu nhiều công trình văn hóa có giá trị của người Raglai, trong đó có “Truyện cổ Raglai", “Akhajuca (sử thi) của người Raglai”…

Một góc thị trấn Tô Hạp. Ảnh: N.T