Trong thời kỳ đó, khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh lỵ Nha Trang là một vấn đề hết sức quan trọng và khá mạo hiểm bởi vì ở Nam Trung bộ chưa đâu có khởi nghĩa giành chính quyền tỉnh, lệnh khởi nghĩa của cấp trên chưa đến nơi, trong tỉnh lại có cả sư đoàn lính Nhật, riêng ở Nha Trang có trên 3.000 tên.
Trong thời kỳ đó, khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh lỵ Nha Trang là một vấn đề hết sức quan trọng và khá mạo hiểm bởi vì ở Nam Trung bộ chưa đâu có khởi nghĩa giành chính quyền tỉnh, lệnh khởi nghĩa của cấp trên chưa đến nơi, trong tỉnh lại có cả sư đoàn lính Nhật, riêng ở Nha Trang có trên 3.000 tên. Nha Trang là một vị trí rất nhạy cảm đối với Sài Gòn, nhưng cuộc khởi nghĩa ở đây cũng chưa nổ ra. Đêm 15-8, Tỉnh ủy lâm thời mở cuộc họp với đại biểu các huyện tại một địa điểm khu vực Xóm Mới gần kho xăng Phước Hải. Hội nghị bầu ban khởi nghĩa gồm các đồng chí Bùi San làm ủy viên thường trực và các đồng chí Nguyễn Văn Chi, Trần Việt Châu.
 |
| Sân vận động 19-8 hiện nay - nơi diễn ra cuộc mít tinh lịch sử. |
Tiếp đó vào ngày 17-8 diễn ra Đại hội Việt Minh toàn tỉnh gồm đông đủ đại biểu của Tỉnh ủy lâm thời và Ủy ban Việt Minh tỉnh, đại biểu thị xã Nha Trang, đại biểu các phủ, huyện. Đại hội đã bàn cụ thể về kế hoạch khởi nghĩa giành chính quyền tỉnh tại Nha Trang, bầu Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời do các đồng chí Nguyễn Văn Chi làm Chủ tịch, Phạm Cự Hải - Phó Chủ tịch, Trần Chí Hiền - Ủy viên quân sự, Tôn Thất Vỹ (tức Nguyễn Minh Vỹ), Ủy viên thư ký và một số ủy viên phụ trách các ngành.
Được tin bọn đầu sỏ ngụy quyền tỉnh dự định tổ chức một cuộc mít tinh lớn của thanh niên vào ngày 19-8 để mừng chính phủ Trần Trọng Kim, Tỉnh ủy lâm thời và Ủy ban khởi nghĩa tỉnh quyết định lợi dụng cơ hội này để biến cuộc mít tinh do địch tổ chức thành cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh. Anh Đào Thiện Thi, thủ lĩnh Liên đoàn Thanh niên Khánh Hòa được Ủy ban khởi nghĩa giao nhiệm vụ tranh thủ những điều kiện hợp pháp, tạo thuận lợi cho việc tập hợp quần chúng và binh sĩ yêu nước đến địa điểm mít tinh, đồng thời kéo được những tên cầm đầu chính quyền bù nhìn tỉnh Khánh Hòa, thị xã Nha Trang, Vĩnh Xương, Diên Khánh và các sĩ quan Nhật đóng tại Nha Trang đến dự. Để tăng thêm lực lượng hỗ trợ, Tỉnh ủy lâm thời và Ủy ban khởi nghĩa tỉnh quyết định huy động nhân dân huyện Diên Khánh, Vĩnh Xương nổi dậy khởi nghĩa cùng ngày với Nha Trang.
Công việc chuẩn bị cho khởi nghĩa giành chính quyền được triển khai hết sức khẩn trương, tràn đầy khí thế hào hùng, sôi nổi. Truyền đơn, cáo thị được phổ biến khắp nơi kêu gọi đồng bào đoàn kết đứng lên khởi nghĩa giành chính quyền, lên án phát xít Nhật, vạch mặt chính quyền bù nhìn tay sai thân Nhật. Các đội tự vệ bí mật tuần tra quanh khu vực tập trung người Pháp, và các doanh trại Nhật, bám sát các cơ quan đầu não quan trọng của chính quyền bù nhìn, theo dõi chặt những tên Việt gian đầu sỏ.
Sáng 19-8, một phái đoàn Việt Minh do đồng chí Nguyễn Văn Chi làm trưởng đoàn được cử đến Sở Hiến binh Nhật để thông báo cho phía Nhật rõ không được can thiệp vào công cuộc cách mạng của nhân dân ta và hứa sẽ bảo đảm cho quân Nhật rút về nước an toàn. Kế hoạch về cuộc khởi nghĩa tại Nha Trang được vạch ra một cách chu đáo, tỉ mỉ. Lực lượng tham dự mít tinh không chỉ hạn chế trong phạm vi thanh niên Nha Trang mà còn bao gồm các tầng lớp nhân dân thị xã và quần chúng ở các vùng thuộc huyện Vĩnh Xương, một bộ phận nhân dân và cán bộ phủ Diên Khánh.
Trưa 19-8, nhân dân từng đoàn, từng đoàn công khai mang gậy gộc, dây thừng, cầm những lá cờ “quẻ ly” cuộn chặt giấu bên trong lá cờ đỏ sao vàng và băng khẩu hiệu Việt Minh, rầm rập kéo về sân vận động Nha Trang. Bên ngoài đó là đoàn người đi dự mít tinh của ngụy quyền, nhưng bên trong là các đội quân khởi nghĩa, có tự vệ vũ trang làm nòng cốt. Các đội tự vệ cách mạng và lực lượng yêu nước trong các đội lính khố xanh bám chặt bọn quan lại và những tên Việt gian đầu sỏ để sẵn sàng trấn áp ngay hành động chống đối của chúng. Đồng thời, ở các công sở, các cơ quan hành chánh và chính quyền của địch, ta cũng bố trí lực lượng canh gác chờ quân khởi nghĩa đến chiếm.
14 giờ ngày 19-8, một rừng người đã phủ kín sân vận động Nha Trang. Bọn quan lại tỉnh, huyện, thị xã, bọn hiến binh Nhật, bọn mật thám các loại, những tên cầm đầu các tổ chức phản động đều có mặt đông đủ. Tất cả bọn chúng đều bị lực lượng vũ trang bí mật kèm chặt.
15 giờ ngày 19-8 - giờ phút lịch sử trọng đại. Cuộc khởi nghĩa của nhân dân Nha Trang bắt đầu bằng việc đồng chí Trần Oanh có mặt sẵn ở chân cột cờ bất ngờ hạ cờ “quẻ ly” của ngụy quyền xuống, giẫm chân lên và nhanh chóng buộc lá cờ đỏ sao vàng - lá cờ cách mạng vào dây và từ từ kéo lên đỉnh cột cờ, giữa tiếng hoan hô, hò reo của nhân dân vang lên như sấm. Phút chốc, băng cờ, biểu ngữ của Việt Minh từ bốn phía được tung ra. Bọn địch ngơ ngác, nhốn nháo. Một viên sĩ quan Nhật đặt tay vào đốc kiếm định bước lên, liền bị 2 tự vệ chặn lại, yêu cầu hắn đứng yên tại chỗ. Bỗng tiếng hô: “Nghiêm!” và lệnh chào cờ vang lên dõng dạc. Cả sân vận động trở lại im lặng trật tự, một sự im lặng trong giờ phút thiêng liêng của Tổ quốc. Đội ngũ binh sĩ yêu nước do Lê Thám và Phạm Thám phụ trách, nhất tề bồng súng cùng hàng ngàn đồng bào đứng nghiêm chào cờ đỏ sao vàng đĩnh đạc, hiên ngang trên đỉnh cột, lộng gió tung bay dưới trời thu Nha Trang xanh thẳm.
Sau giờ phút nghiêm trang ấy, đồng chí Đào Thiện Thi được hai đội viên tự vệ trang bị súng ngắn bảo vệ, bước lên diễn đàn, thay mặt Ủy ban Việt Minh tỉnh Khánh Hòa tuyên bố xóa bỏ chính quyền bù nhìn tỉnh, và kêu gọi đồng bào ủng hộ Mặt trận Việt Minh, ủng hộ chính quyền cách mạng.
Bọn cầm đầu bù nhìn tỉnh: tuần vũ Phan Thanh Kỷ, án sát Lê Huy Tiềm, bọn ngụy quyền thị xã, huyện Vĩnh Xương, phủ Diên Khánh, bọn mật thám Việt gian bị tự vệ ta bắt đem đi. Băng đệm buồm chữ đen của ngụy quyền treo trên khán đài bị gỡ ném xuống đất, thay vào đó là băng vải đỏ chữ vàng “Mặt trận Việt Minh muôn năm! Chính quyền cách mạng muôn năm!”.
Viên sĩ quan liên lạc Nhật Sakaguchi bực tức bước lên bục gỗ sừng sộ:
- “Ai cho các người độc lập?”
Cả sân vận động hô to:
- “Nhân dân!”.
- “Nhật Bản có cho các người độc lập không?”
- “Không cần. Không cần”.
Trước khí thế cách mạng sôi sục của quần chúng, viên sĩ quan Nhật hoảng sợ cùng đồng bọn chuồn thẳng.
Trong khi đó, hàng chục cán bộ được cơ sở Việt Minh công kênh diễn thuyết trước quần chúng. Tiếng hoan hô của nhân dân vang dậy: “Ủng hộ Việt Minh!”, “Đả đảo chính phủ Trần Trọng Kim!”...
17 giờ, cuộc mít tinh biến thành cuộc tuần hành thị uy. Quần chúng chia thành nhiều đoàn tỏa ra đi chiếm kho bạc, nhà đèn, máy nước, các công sở, cơ quan của chính quyền bù nhìn các cấp, doanh trại lính khố xanh, cảnh sát, mở nhà lao giải phóng tù. Đoàn tuần hành đông nhất kèm viên tỉnh trưởng Phan Thanh Kỷ vừa bị bắt đi theo, tiến thẳng đến “Tòa sứ”, nơi đóng cơ quan đầu sỏ ngụy quyền, tịch thu ấn tín và các phương tiện làm việc. Tại đây Ủy ban nhân dân Cách mạng lâm thời tỉnh Khánh Hòa ra mắt đồng bào. Đồng chí Nguyễn Văn Chi, Chủ tịch Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời tỉnh nói vắn tắt 10 chính sách lớn của Mặt trận Việt Minh và kêu gọi đồng bào đoàn kết, đấu tranh giữ vững chính quyền cách mạng.
Các đoàn biểu tình tiếp tục tuần hành trên các đường phố, với sự tham gia của quần chúng mỗi lúc một đông thêm, hô vang các khẩu hiệu “Việt Nam độc lập muôn năm!”, “Mặt trận Việt Minh muôn năm!” và hát các bài hát cách mạng cho đến tận khuya.
Ở Vĩnh Xương, sau khi tham gia giành chính quyền tại Nha Trang, nhân dân chiếm ngay huyện đường và tràn về các địa phương, xóa bỏ chính quyền bù nhìn tổng xã, lập nên chính quyền cách mạng. Ngày 20-8, Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời huyện Vĩnh Xương được thành lập do Đồng chí Hồ Xuân Cang làm Chủ tịch.
Chỉ trong vòng hơn tuần lễ, nhân dân Khánh Hòa dưới sự tổ chức và lãnh đạo của Tỉnh ủy lâm thời và Mặt trận Việt Minh tỉnh, đã đứng lên tổng khởi nghĩa thắng lợi, xóa bỏ hoàn toàn chính quyền tay sai của giặc Nhật, thành lập chính quyền cách mạng từ tỉnh đến huyện, xã.
P.V
(Theo Lịch sử Đảng bộ Đảng Cộng sản Việt Nam tỉnh Khánh Hòa giai đoạn 1930 - 1975)
