Sắt là một nguyên tố có nhiều trong trong tự nhiên, chiếm 4,7% lớp vỏ trái đất. Cơ thể con người chứa khoảng 2,5 - 4g sắt, phụ thuộc vào giới, giống, tuổi, kích thước cơ thể, tình trạng dinh dưỡng, mức dự trữ sắt của cơ thể mỗi người.
Sắt là một nguyên tố có nhiều trong trong tự nhiên, chiếm 4,7% lớp vỏ trái đất. Cơ thể con người chứa khoảng 2,5 - 4g sắt, phụ thuộc vào giới, giống, tuổi, kích thước cơ thể, tình trạng dinh dưỡng, mức dự trữ sắt của cơ thể mỗi người. Nếu cơ thể thiếu sắt sẽ gây nên tình trạng thiếu máu thiếu sắt hay còn gọi là thiếu máu dinh dưỡng. Việt Nam là một trong những nước có tỷ lệ trẻ em thiếu máu dinh dưỡng tương đối cao. Theo số liệu của Viện Dinh dưỡng, năm 2000, toàn quốc có khoảng 51,2% trẻ em dưới 2 tuổi và 19% trẻ em từ 2 đến 5 tuổi bị thiếu máu dinh dưỡng.
Sắt có nhiều ở các loại thức ăn động vật như: thịt, gan động vật, cá, lòng đỏ trứng... Một số loại thức ăn thực vật cũng chứa nhiều sắt như: đậu tương, mè, các loại rau xanh, nhưng sắt từ nguồn gốc thực vật khó hấp thu hơn từ nguồn gốc động vật.
Vai trò của sắt đối với cơ thể con người
Sắt có chức năng vận chuyển và lưu trữ oxy. Sắt còn tham gia vào một số protein, có vai trò giải phóng năng lượng trong quá trình oxy hóa các chất dinh dưỡng. Sắt cũng gắn với một số enzyme trong cơ thể cần cho hoạt động tế bào. Đặc biệt, sắt có chức năng quan trọng đối với việc tạo ra tế bào hồng cầu. Quá trình biệt hoá của hồng cầu từ tế bào non trong tủy xương đến hồng cầu trưởng thành đều cần có sắt. Khi hồng cầu chết, sắt và protein của hồng cầu sẽ được tái sử dụng để tạo hồng cầu mới.
Nguyên nhân trẻ nhỏ thiếu máu dinh dưỡng
- Lượng sắt trong sữa mẹ cao hơn và dễ hấp thu hơn so với sữa bò gấp 5 lần. Vì vậy, những trẻ không được bú mẹ mà dùng sữa bột thì sự hấp thu sắt sẽ khó hơn, do đó dễ bị thiếu sắt hơn trẻ bú mẹ; trẻ ăn dặm quá sớm (trước 6 tháng tuổi) sẽ mất nguồn sắt nhận từ sữa mẹ, đồng thời chất phytat có trong các loại ngũ cốc sẽ làm giảm hấp thu sắt; trẻ ăn dặm quá muộn (sau 6 tháng tuổi) khi đó lượng sắt dự trữ đã hết, do vậy, trẻ sẽ bị thiếu sắt nếu chỉ lấy từ nguồn sữa mẹ; thức ăn của trẻ thiếu các thực phẩm giàu sắt như: thịt, cá, rau xanh; trẻ sống trong điều kiện vệ sinh kém, dễ bị tiêu chảy, nhiễm các loại giun sán, đặc biệt là giun móc cũng sẽ gây thiếu máu dinh dưỡng; trẻ bị mắc một số bệnh lý làm ảnh hưởng đến khả năng hấp thu và sử dụng sắt của cơ thể như: suy dinh dưỡng, các bệnh nhiễm trùng kéo dài...
Tác hại của thiếu máu dinh dưỡng
Thiếu máu sẽ ảnh hưởng đến sự phát triển thể lực của trẻ, làm trẻ chậm lớn, chậm phát triển vận động, giảm sức đề kháng; do đó, trẻ thường xuyên mắc các bệnh nhiễm trùng, nhưng ảnh hưởng lớn nhất của thiếu máu là chỉ số thông minh giảm, giảm khả năng tư duy, sáng tạo. Tuy thiếu máu gây ra nhiều tác hại như vậy nhưng biểu hiện của thiếu máu dinh dưỡng thường rất nghèo nàn, lặng lẽ, đặc biệt là trong giai đoạn đầu việc chẩn đoán chủ yếu dựa vào kết quả xét nghiệm máu. Tuy nhiên, việc xét nghiệm máu không thể tiến hành rộng rãi, vì vậy phòng ngừa thiếu máu dinh dưỡng trong cộng đồng còn gặp khá nhiều khó khăn. Đa số những trường hợp trẻ bị thiếu máu dinh dưỡng đến khám phát hiện tại các cơ sở y tế đều ở giai đoạn muộn, khi đó đã có các biểu hiện lâm sàng rõ ràng hoặc trẻ thì đã rơi vào tình trạng suy dinh dưỡng.
Cách phòng chống thiếu máu dinh dưỡng
Nuôi con bằng hoàn toàn bằng sữa mẹ trong 6 tháng đầu sau sinh là một trong những biện pháp phòng thiếu máu dinh dưỡng ở trẻ nhỏ vì lượng sắt trong sữa mẹ rất dễ hấp thu. Khi trẻ đến giai đoạn ăn bổ sung, cần cho trẻ ăn uống đầy đủ các chất dinh dưỡng, sử dụng thực phẩm giàu sắt như gan, thịt, cá, trứng, đậu nành, đậu phụ, các loại rau xanh...
Các thực phẩm giàu vitamin C như bưởi, cam, quýt, chanh, táo... sẽ giúp tăng hấp thu sắt và ngược lại các chất như trà, cacao, sữa, phô mai, yaourt... sẽ làm giảm hấp thu sắt. Vì vậy để tăng hấp thu sắt nên đưa thêm rau quả, các loại nước trái cây giàu vitaminC vào bữa ăn. Không nên uống trà, cà phê vào các bữa ăn vì sẽ làm giảm hấp thu sắt. Các loại thức ăn như sữa, yaourt, phô mai rất giàu can xi nhưng lại làm giảm hấp thu sắt vì vậy nên ăn thành bữa riêng như bữa ăn sáng, bữa phụ, không nên dùng chung với bữa ăn chính.
Thực hiện vệ sinh môi trường và vệ sinh cá nhân để phòng các bệnh nhiễm trùng, nhiễm giun sán... cũng là một trong những biện pháp phòng ngừa thiếu máu dinh dưỡng hiệu quả. Nên xổ giun định kỳ cho trẻ. Có thể bổ sung viên sắt cho trẻ nhưng phải theo chỉ định của thầy thuốc.
Phòng chống thiếu máu dinh dưỡng không chỉ là công việc của riêng ngành Y tế mà của toàn xã hội, đòi hỏi sự tham gia của mỗi gia đình và cộng đồng trong việc tuyên truyền giáo dục chế độ dinh dưỡng hợp lý và đưa trẻ đi khám sức khỏe định kỳ giúp phát hiện sớm những trường hợp thiếu máu dinh dưỡng để điều trị kịp thời nhằm giảm các tác hại do thiếu máu gây ra, góp phần đạt được mục tiêu chung là ngày càng giảm tỷ lệ suy dinh dưỡng trẻ em dưới 5 tuổi.
Bác sĩ Tôn Thất Toàn
