Sao gọi con cá là con cá cơm? Cơm là do gạo nấu ra, cá cơm có hình dáng bé nhỏ như đầu đũa ăn cơm, con lớn nhất cũng bằng ngón tay út, thịt ngon, mềm ví như hạt cơm nên gọi là "cá cơm" chăng? Phải chăng vì con cá gắn bó với cuộc sống của ngư dân miền biển như bữa cơm hàng ngày nên được đặt tên như thế?
Sao gọi con cá là con cá cơm? Cơm là do gạo nấu ra, cá cơm có hình dáng bé nhỏ như đầu đũa ăn cơm, con lớn nhất cũng bằng ngón tay út, thịt ngon, mềm ví như hạt cơm nên gọi là “cá cơm” chăng? Phải chăng vì con cá gắn bó với cuộc sống của ngư dân miền biển như bữa cơm hàng ngày nên được đặt tên như thế? Lại có người dựa vào truyền thuyết để giải thích: Nguyễn Ánh trước khi lên ngôi vua lấy niên hiệu Gia Long, bị quân Tây Sơn truy đuổi đến tận bờ biển. Binh sĩ đói khát, dao động, Nguyễn Ánh cắm kiếm xuống đá ven bờ cầu cứu trời đất để có nước ngọt và lương thực. Điều cầu nguyện ứng nghiệm, nước ngọt tràn ra từ mũi kiếm và đàn cá li ti nổi lên dày đặc trên biển. Thế là quân sĩ có nước ngọt và có cả lương thực là đàn cá nhỏ đó, coi như cơm cứu đói, để rồi gọi cá đó là “cá cơm”?
Cá cơm là loài cá đặc biệt ở vùng vịnh Nha Trang. Khi di chuyển, chúng đi từng đàn và rất thuận lợi cho ngư dân tung lưới đánh bắt. Ở Nha Trang, mỗi năm có 2 mùa thu hoạch cá cơm. Tính theo âm lịch, tháng 7 - 8 là vụ cá nam và tháng 10 - 11 là vụ cá bắc. Cá cơm có nhiều loại, nhiều tên: cơm than, cơm nồi, cơm ba lài, cơm ngần, cơm sùng, cơm đỏ, cơm trắng, cơm săn… Từ thuở xa xưa, người Việt đã biết tận dụng số lượng đông đúc của loài cá này để chế biến các món ăn, nhất là để làm ra nước mắm. Cá cơm tươi là nguyên liệu chính làm nước mắm. Và nước mắm làm bằng nguyên liệu con cá cơm vịnh Nha Trang thì rất nổi tiếng vì có mùi vị đặc trưng, đủ độ đạm để trở thành một thương hiệu: nước mắm Nha Trang.
Các món ăn chế biến từ con cá cơm cũng bình dị, dân dã như tên của nó, nhưng vô cùng phong phú. Cá cơm là nguồn thực phẩm giàu đạm, bổ dưỡng và lành tính. Cá cơm nếu đem kho với ớt bột, gia vị đường muối, mỡ… buổi sáng ăn với cháo trắng đặc, ăn đến no thì không gì ngon bằng… Ngoài món kho tiêu, kho ớt, cá cơm còn chế biến thành những món ngon khác: cá cơm lăn bột chiên giòn, chiên trứng, nấu canh chua với lá giang, kho hay nấu canh với trái dưa hấu non, với khế, làm gỏi... Cá cơm còn được phơi khô để dùng trong mùa đông lúc biển động cùng các loài cá khô khác. Cá cơm phơi khô có thể dùng để nướng, dầm vào mắm ớt có dầm me sống ăn với cơm nóng thì rất ấm lòng trong lúc ngoài trời mưa gió lạnh lẽo.
Tóm lại, con cá tuy có hình dáng nhỏ bé nhưng đã tạo nên những món ngon, bổ, “no lòng chặt dạ là con cá cơm” và đã được dân gian đánh giá “con cá cơm thơm hơn con cá hẹ/Bởi mê nước mắm Hòn, em bỏ theo anh…”.
NGÔ VĂN BAN
