Lên đồi hái lá sâm nam
Hái cho đầy giỏ để làm xu xoa
Anh về thưa với mẹ cha
Thương em cậy mối qua nhà cho xong ....
Lên đồi hái lá sâm nam
Hái cho đầy giỏ để làm xu xoa
Anh về thưa với mẹ cha
Thương em cậy mối qua nhà cho xong
Thương em thì thương thật lòng
Đừng để em như con cá giữa dòng bơ vơ…
Ai đã từng sống ở những vùng đất có nhiều gò đồi ở miền Trung chắc chẳng lạ gì với cây sâm nam - một loài dây leo mọc ở các bụi lùm, trở thành một món ăn dân dã và đã đi vào ca dao với những lời lẽ mộc mạc nhưng chứa đầy yêu thương như câu vừa được dẫn.
Ở quê tôi, sâm nam mọc rất nhiều. Người lớn tuổi giải thích rằng, sâm nam là cây sâm mọc ở phương nam. Một cách giải thích rất đơn giản, và khi đám trẻ con chúng tôi lớn lên, chưa đứa nào biết được loài dây leo ấy có giá trị ngang với các loại sâm khác không, nó đã trở thành một món ăn mang đầy tính hương đồng cỏ nội. Và dù đi đâu, chúng tôi cũng không quên được những kỷ niệm ngọt ngào gắn liền với loài cây này.
Tôi còn nhớ, vào những ngày cho trâu ăn trên các ngọn đồi, hễ gặp những đám sâm nam tươi tốt, chúng tôi liền rủ nhau dùng tay bứt, rồi cột lại thành bó, để sau đó cuối buổi đặt trên lưng trâu mang về nhà.
Ở nhà tôi, khi có sâm nam, bà nội tôi thường lựa những lá non, rửa sạch, để ráo rồi bảo chúng tôi cho vào cối, giã cho nát, càng nhuyễn càng tốt, sau đó bỏ vào nồi đun sôi. Khi nồi sâm nam đã đun chín tạo thành thứ nước đặc sánh, bà liền đổ ra, lọc qua một chiếc rây bằng vải để loại trừ tất cả những cặn bã. Phần nước lọc xong, đổ vào một chiếc thau và để chỗ thoáng mát, chỉ vài tiếng sau, tự nó đông lại thành một khối thạch màu xanh rất đẹp mắt. Ở một số nhà trong xóm tôi, để cho nước sâm nam đông cứng hơn, khi đun sôi người ta còn cho vào đó một ít bột nan mực. Món thạch làm từ dây sâm nam ở quê tôi được gọi là xu xoa rừng để phân biệt với xu xoa biển làm từ loại rong câu.
Xu xoa làm từ sâm nam khi đã đông lại, tưới lên một ít nước đường nấu sẵn với gừng trở thành món ăn tuyệt vời, làm cho người ăn khỏe ra, nhất là những lúc trời đang nóng nực hoặc khi đi làm đồng mệt nhọc vừa trở về nhà. Với chúng tôi, sâm nam còn là loại cây cỏ gắn với nhiều kỷ niệm của tuổi thơ với những buổi chiều cho trâu ăn, sau đó tụm năm, tụm bảy trên đồi rồi rủ nhau đi hái. Những lùm dây sâm nam với vô số chiếc lá hình trái tim đầy lông tơ mịn màng đã trở thành thứ quyến rũ đối với chúng tôi mỗi khi có đứa nào đó phát hiện và reo lên. Dù chỉ là món ăn mộc mạc, đơn sơ, nhưng chúng tôi lớn lên, đi đâu, thấy người ta bán xu xoa làm bằng sâm nam lại thấy nhớ quê nhà, nhớ những vùng đồi hoang vu với những lùm sâm nam đang mùa xanh lá; nhớ hình dáng mẹ ngồi giã rồi lọc sâm nam khi đã nấu xong. Nhớ và nhớ rất nhiều, nhớ cả câu ca dao chiều chiều ai hát ru con sau lũy tre: Lên đồi hái lá sâm nam…
HOÀNG ANH
