Chiến thắng Vườn Gòn - Đá Bàn::

Bước phát triển phương pháp chiến đấu của Tiểu đoàn 59

Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược, Liên khu 5 là chiến trường nằm sâu trong vùng địch chiếm, xa Trung ương, xa hậu phương chiến lược của cuộc kháng chiến, dưới sự lãnh đạo của Liên khu ủy, cấp bộ đảng và chính quyền các cấp, quân và dân trên địa bàn phát huy truyền thống “trung dũng, kiên cường”, khắc phục khó khăn, nêu cao tinh thần “tự lực, tự cường”, chiến đấu giành chiến thắng để củng cố thế trận, phát triển lực lượng, góp sức vào thắng lợi của cuộc kháng chiến trường kỳ. Vượt qua mọi gian khổ, khó khăn, lực lượng vũ trang Liên khu 5 vừa chiến đấu, vừa xây dựng, không ngừng lớn mạnh, trưởng thành, phát huy vai trò nòng cốt cho cuộc kháng chiến trên địa bàn, góp phần vào thắng lợi chung của dân tộc. Tiểu đoàn 59 thuộc Trung đoàn 803, đơn vị làm nên chiến thắng Vườn Gòn – Đá Bàn, trên địa bàn Khánh Hòa (20/4/1953) là một điển hình.

Thực hiện chủ trương xây dựng các đơn vị chủ lực, tạo thành những “quả đấm mạnh” để giành được những thắng lợi có tính quyết định trên chiến trường, ngày 10 tháng 6 năm 1950, tại xã Tam Chánh, huyện Tam Kỳ (nay là thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam) Tiểu đoàn 59 được thành lâp, là sự tập hợp Đại đội 6 của Đà Nẵng, Đại đội 11, Đại đội 4 thuộc tỉnh Quảng Nam, đến tháng 11 năm 1951, Tiểu đoàn 59 được biên chế trong đội hình Trung đoàn 803 chủ lực Liên khu 5. Đó là quá trình từ những đại đội độc lập, được tập trung thành tiểu đoàn, huấn luyện đánh công kiên, đánh vận động, góp phần phát huy thế chủ động trên chiến trường. Ban Chỉ huy Tiểu đoàn gồm các đồng chí Nguyễn Lựu - Tiểu đoàn trưởng; Phạm Đạo - Chính trị viên; các đồng chí Phó Tiểu đoàn trưởng Trần Ngọc Anh, Phan Quang Tiệp, Phan Trọng Quang, là những cán bộ tiêu biểu, có trình độ tổ chức, chỉ huy, có bản lĩnh chiến đấu và kinh nghiệm thực tiễn phong phú. Đặc biệt là tiêu biểu về phẩm chất cách mạng, quyết tâm cao độ, sẵn sàng chiến đấu vì mục tiêu giải phóng dân tộc. Đây chính là yếu tố quan trọng để xây dựng Tiểu đoàn ngày càng vững mạnh, chiến đấu ngày càng đạt hiệu suất cao.

Từ những đơn vị được tôi luyện trong chiến tranh nhân dân địa phương trên chiến trường Quảng Nam, Đà Nẵng, chỉ mấy tháng sau thành lập, Tiểu đoàn 59 đã phát huy vai trò của đơn vị chủ lực bằng những chiến công xuất sắc trong Chiến dịch Hoàng Diệu (Hè Thu 1950), tiêu diệt nhiều cứ điểm địch, chống càn thắng lợi ở Điện Hòa, Điện Phong, đánh dấu bước trưởng thành trong đánh vận động của Tiểu đoàn. Nhằm lập chiến công, phá thế kìm kẹp của địch, Tiểu đoàn đã ra sức huấn luyện đánh tháp canh và đã thu được thành công trong đợt hoạt động Hè Thu năm 1951 trên chiến trường Quảng Nam, góp phần củng cố thế trận chiến tranh nhân dân trên địa bàn, khẳng định trình độ đánh công kiên của đơn vị. Tháng 11/1951, Tiểu đoàn được biên chế trong đội hình Trung đoàn 803, chủ lực Liên khu 5, đã nhanh chóng phát huy vai trò đơn vị chủ lực cơ động khi cùng Tiểu đoàn 365 diệt cứ điểm Ai Nu vào đêm 25/1/1952, khẳng định khả năng đánh vận động, là bước trưởng thành từ đánh tháp canh lên đánh cứ điểm kiên cố của địch.

Huấn luyện để nâng cao hiệu quả chiến đấu, chiến đấu để rèn luyện kỹ chiến thuật, bản lĩnh, ý chí tiến công, là yếu tố quan trọng để Tiểu đoàn 59 giành được những thắng lợi lớn hơn trong Chiến dịch Hè Thu 1952, lần lượt tiêu diệt khu hành chính Kỳ Phú (21/7/1952), cứ điểm Vân Ly (23/7/1952), chặn đứng mũi hành quân của địch ở La Trung (Điện Tiến), diệt Khu hành chính Kỳ Lam (19/8/1952), cứ điểm Lệ Sơn (18/9/1952) và Đồn Nhất - Hải Vân Quan (25/9/1952). Trong Chiến dịch này, Tiểu đoàn đã diệt 5 cứ điểm, 5 tháp canh, đánh 1 trận càn . Những chiến công đạt được đã tăng thêm niềm tin thắng lợi, để cho đơn vị lập nhiều thành tích trong Đông Xuân 1952 - 1953, góp phần tiêu diệt cứ điểm Tú Thủy (13/1/1953), truy kích địch ở Kom Lía, thu hơn 50 súng các loại; diệt cứ điểm Thượng An, thu khẩu trọng pháo 155 ly của địch (21/1/1953); đánh viện trên đường 19 (cuối tháng 1/1953).

Thực hiện chủ trương của Liên khu ủy 5 “Tiêu diệt địch, bồi dưỡng ta, đẩy mạnh phong trào địa phương, và tạo điều kiện cho chủ lực học tập nâng cao đánh vận động” , Bộ Tư lệnh Liên khu mở đợt hoạt động quân sự hè 1953, trong khi đại bộ phận Trung đoàn 803 được lệnh lên Nam Tây Nguyên, riêng Tiểu đoàn 59 tách khỏi đội hình vào Khánh Hòa với nhiệm vụ: Tiêu hao, tiêu diệt từng bộ phận sinh lực địch, phá thế uy hiếp của địch đối với vùng du kích, hỗ trợ, phong trào chiến tranh du kích vùng sau lưng dịch, tham gia củng cố cơ sở chính trị, xây dựng lực lượng vũ trang và bán vũ trang địa phương.

Sau một tuần lễ hành quân qua địa bàn Phú Yên, Tiểu đoàn 59 đã tới Khánh Hòa, dừng chân tại chiến khu Đá Bàn (Ninh Hòa). Đây là căn cứ kháng chiến quan trọng của tỉnh; là nơi đứng chân các cơ quan lãnh đạo tỉnh, Tỉnh đội và bộ đội địa phương. Khi vừa đến nơi, theo yêu cầu của Tỉnh ủy và Tỉnh đội Khánh Hòa. Đại đội 11 dưới sự chỉ đạo của Tiểu đoàn phó Phan Quang Tiệp về hoạt động tại Hòn Hèo, một vùng sát biển Ninh Hòa. Ở Đá Bàn lúc này còn lại các đại đội 6, đại đội 4 và đại đội 8 trợ chiến do đồng chí Nguyễn Lựu - Tiểu đoàn trưởng trực tiếp chỉ huy. Dựa vào căn cứ Đá Bàn, phối hợp với lực lượng vũ trang địa phương, lực lượng của Tiểu đoàn 59 đã thọc sâu xuống các địa bàn ven đường Quốc lộ 1, vùng Nam đường 21, khu vực xung quanh Hòn Khói và thị trấn Ninh Hòa, diệt hàng loạt tháp canh: Tân Phong và Nhĩ Sự (6/4); Cầu Lớn (8/4), ở trận này đã  diệt luôn 1 trung đội lính ngụy, bắt 42 tù binh thu vũ khí, giải thoát 50 dân thường; Mỹ Lệ và Hội Bình (15/4)  bắt 40 tù binh thu vũ khí .

Hoạt động của Tiểu đoàn 59 khiến cho vùng chiếm đóng của địch ở Bắc Khánh Hòa bị đe dọa. Hòng khôi phục lại các vị trí đã mất, tiêu diệt Tiểu đoàn 59, ngày 18/4/1953, thực dân Pháp tổ chức cuộc hành quân quy mô lớn với gần 5.000  tên do Thiếu tướng LeBlance chỉ huy, có phi pháo yểm trợ, từ Nha Trang tiến đánh căn cứ Đá Bàn, nhằm phá căn cứ, tiêu diệt lực lượng chủ lực của ta. “Đây là cuộc tấn công quy mô lớn hơn bao giờ hết của quân Pháp ở Khánh Hòa từ trước đến giờ. Gần 20 tàu thủy và ca nô đổ bộ lên Bà Hà (Hòn Khói) và 180 cơ giới từ Nha Trang tiến ra Bắc Khánh Hòa” 

Về phía ta, sau khi diệt một loạt tháp canh, Tiểu đoàn 59 lập kế hoạch phối hợp với  bộ đội địa phương đánh tiếp đồn Quảng Cư. Nhưng khi hành quân đến nơi thì được tin địch đã tăng cường quân số và vũ khí, tương quan lực lượng không cho phép tiến hành trận đánh, chỉ huy Tiểu đoàn lệnh đơn vị quay trở về căn cứ. Nhận được tin địch mở cuộc hành quân, Ban chỉ huy Tiểu đoàn đã họp với Tỉnh đội Khánh Hòa, bàn cách phối hợp chiến đấu, quyết tâm tiêu diệt địch để bảo vệ căn cứ Đá Bàn.

Xác định không thể trực tiếp đương đầu với lực lượng địch, Ban Chỉ huy Tiểu đoàn 59 đã chỉ đạo bố trí chông, mìn trên các hướng tiến quân của địch, sử dụng Đại đội 700 của tỉnh và lực lượng dân quân du kích đánh quấy rối cản đường tiến quân, tiêu hao địch. Còn đại bộ phận lực lượng của Tiểu đoàn bí mật hành quân qua hẻm Eo Gió ra vòng ngoài, lập trận địa phục kích trên đoạn đường Cầu Gỗ, Suối Sâu trong Vườn Gòn của sở “Thằng Lô” , cách Bến Ghe khoảng nửa cây số, chặn đánh đường rút quân của địch để đánh tiêu diệt. 3 đại đội của Tiểu đoàn 59  được phối thuộc 1 trung đội của Đại đội 700, được bố trí như sau: Đại đội 6 tại Vườn Gòn làm nhiệm vụ chặn đầu, Đại đội 8 bố trí tại Sở Thằng Lô làm nhiệm vụ khóa đuôi đón lõng, Đại đội 4 và trung đội tăng cường đảm nhiệm 2 bên sườn dọc theo trục đường cơ động chia cắt tiêu diệt tập trung quân địch khi chúng co cụm.

Sáng ngày 19/ 4/1953, trận địa pháo từ Xuân Sơn bắn dọn đường cho ba cánh quân tiến vào căn cứ. Cánh chủ yếu từ Xuân Sơn đến Gò Trơ dọc theo phía Bắc sông lên Đá Bàn chặn đường đi Dốc Chanh, Dốc Nón, bọc phía sau khu vực có cơ quan tỉnh đóng nhằm chặn đường rút lui của Tiểu đoàn 59 về Phú Yên. Cánh thứ hai khoảng 400 quân, từ dốc Dài tiến ra chặn mặt Nam khu căn cứ. Cánh thứ ba khoảng 1.500 quân từ đồn Lạc Ninh trên Quốc lộ qua Bến Ghe chặn phía trước nhằm tiêu diệt lực lượng ta ngay trung tâm căn cứ. Tuy nhiên, gặp phải chông mìn, cạm bẫy nên các mũi tiến quân của địch không như kế hoạch, đến xế chiều mới vào được khu vực bìa căn cứ. Tối đến ta luân phiên pháo kích, bắn súng vào các cụm trú quân gây thương vong, làm tinh thần địch căng thẳng, mệt mỏi. Đồng thời sử dụng du kích tiếp tục bố trí thêm chông mìn, cạm bẫy nhằm giảm tốc độ tiến quân, tiêu hao lực lượng địch.

Tiếp tục cuộc hành quân, sáng ngày 20/ 4, địch cho máy bay thả bom, pháo bắn vào vùng rừng gần phía Tây căn cứ, rồi bộ binh tiến vào, nhưng bị chông, mìn và du kích, bộ đội Đại đội 700 chặn đánh làm thương vong một số, khiến các mũi phải tiến quân một cách thận trọng, không dám vào sâu căn cứ, chỉ đốt phá nhà dân, trại sản xuất, rồi trở ra. Khoảng 10 giờ chúng được lệnh rút quân, các cánh quân rút cách nhau từ 15 đến 20 phút. Khi cánh quân thứ ba của địch lọt vào trận địa phục kích, Tiểu đoàn 59 đồng loạt sử dụng hỏa lực tấn công. Toán đi đầu vừa đến đập tràn Hoà Huỳnh (cuối Vườn Gòn) bị Đại đội 6 chặn đánh. Lợi dụng thời cơ địch hoang mang do bị tập kích bất ngờ, Ban chỉ huy Tiểu đoàn 59 tập trung toàn bộ hoả lực, tập trung chế áp mạnh, bắn điểm xạ chính xác và dồn dập vào đội hình địch. Bọn địch phía sau bỏ chạy xuống Suối Sâu, Cầu Gỗ gặp phải mìn ta đã bố trí từ trước, thương vong một số, khiến chúng càng thêm hoảng loạn. Đại đội 4  thực hiện tốt nhiệm vụ chia cắt, không cho chúng liên kết, phối hợp, Đại đội 8 thực hiện tốt nhiệm vụ khoá đuôi và đón lõng số quân địch bỏ chạy về phía sau khu vực Sở Thằng Lô. Trong quá trình chiến đấu, các bộ phận của Tiểu đoàn 59 luôn giữ liên lạc và cự ly, lợi dụng địa hình, địa vật bắn tỉa, chọn đúng thời cơ bất thần xông ra dùng báng súng, lưỡi lê đánh giáp lá cà, xung phong tiêu diệt địch. Đồng chí Nguyễn Điểu đã dũng cảm xông ra dùng báng súng phang mạnh vào cánh tay tên xạ thủ đại liên của địch, nâng bổng nòng súng lên cao, để hai người còn lại trong tổ nhanh chóng giành súng, đánh lại địch.

Với tinh thần chiến đấu ngoan cường, dù tương quan chênh lệch nhưng Tiểu đoàn 59 đã giành thắng lợi lớn, diệt gọn hơn 1 đại đội Âu, Phi, thu 1 đại liên, hơn 100 súng các loại cùng các trang bị khác của địch .

Thắng lợi của trận chống càn Vườn Gòn - Đá Bàn đã tạo được tiếng vang lớn. Tiểu đoàn 59 cùng với lực lượng vũ trang địa phương đã đánh thắng cuộc càn có quy mô hơn một trung đoàn địch, được trang bị hỏa lực mạnh, làm thất bại âm mưu phá tan căn cứ, tiêu diệt bộ đội chủ lực, bảo vệ an toàn căn cứ Đá Bàn. “Chiến thắng Vườn Gòn đã trở thành cơn ác mộng đối với quân Pháp, ngụy tại Ninh Hòa. Từ đó đến khi Hiệp định Giơ-ne-vơ tháng 7/1954 không có cuộc hành quân càn quét nào của chúng dám vượt qua Cầu Gỗ, Suối Sâu, Vườn Gòn” .

Đây là trận đánh đạt hiệu suất cao của Tiểu đoàn 59, được ghi vào thơ ca:

“Quân ta ít, sẵn sàng nghênh chiến

Chờ chúng lui vận động tấn công

Đây rồi trận địa Vườn Gòn

Hỏa lực chế áp, xung phong tức thì

Trung trưởng Chức chỉ huy xung kích

Đẩy địch ra chiến sở Thằng Lô

Đẩy thù như sóng biển xô

Buộc chúng co cụm bên bờ suối Mây

Trung liên Đình Thị thẳng tay

Ghìm đầu chúng xuống không cho chúng chuồn

Đại đội bốn hợp đồng chia cắt

Gạt súng thù mãnh liệt xung phong

Lê dương khiếp đảm kinh hoàng

Lớp thương, lớp chết nằm tràn suối khô

Bốn trăm tên chung mồ nhục nhã

Dân Khánh Hòa hả dạ từ đây”

Thắng lợi Vườn Gòn - Đá Bàn đã ghi dấu bước phát triển mới về phương pháp chiến đấu của Tiểu đoàn 59, chưa đầy 3 năm sau ngày thành lập, từ trận phối hợp chống càn thành công ở quy mô nhỏ ở Điện Hòa, Điện Phong (11/1950), Điện Tiến (7/1952), Tiểu đoàn đã độc lập tác chiến đánh bại cuộc hành quân quy mô lớn của địch. Như vậy, cùng với bước trưởng thành trong đánh vận động, tiến công tiêu diệt các cứ điểm, tháp canh kiên cố của địch, Tiểu đoàn 59 đã có bước trưởng thành về phương pháp chống càn. Ở trận chống càn Vườn Gòn - Đá Bàn, Ban chỉ huy Tiểu đoàn đã đánh giá đúng tương quan lực lượng, phát huy tinh thần chủ động, phòng ngự tích cực, dựa vào địa thế, phối hợp với lực lượng vũ trang địa phương lập thế trận để đánh tiêu diệt địch. Thắng lợi đó đã khẳng định trình độ chỉ huy của Ban Chỉ huy Tiểu đoàn, đứng đầu là đồng chí Tiểu đoàn trưởng Nguyễn Lựu. Với chiến thắng Vườn Gòn – Đá Bàn, Tiểu đoàn 59 đã khẳng định không chỉ giỏi trong đánh công kiên, vận động mà còn đủ khả năng đánh chặn các cuộc hành quân quy mô của địch. Bước trưởng thành trong chiến đấu của Tiểu đoàn 59 là điển hình về thành công xây dựng bộ đội chủ lực Liên khu 5 trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược.

. Đại tá, TS Lê Thanh Bài
-Trưởng phòng Lịch sử Tư tưởng - Tổ chức quân sự,Viện Lịch sử quân sự